Daltonizm – na czym polega, jak rozpoznaje się tę wadę i co widzą daltoniści?

Świat pełen jest barw, które wpływają na nasze emocje, pomagają w orientacji i komunikacji. Jednak dla części populacji postrzeganie kolorów jest zupełnie inne. Mowa o daltonizmie, czyli zaburzeniu widzenia barw, które dotyka milionów ludzi na całym świecie. Czym dokładnie jest ta wada wzroku, jak się ją dziedziczy i czy można ją korygować? Wyjaśniamy najważniejsze kwestie.

Co to jest daltonizm?

Daltonizm, fachowo nazywany ślepotą barw, to wada wzroku polegająca na niezdolności do prawidłowego postrzegania lub rozróżniania kolorów. Wynika ona z nieprawidłowej pracy lub całkowitego braku fotoreceptorów (czopków) w siatkówce oka, które są odpowiedzialne za percepcję barw. Wyróżniamy trzy rodzaje czopków, z których każdy reaguje na inną długość fali świetlnej, odpowiadając za widzenie kolorów: czerwonego, zielonego i niebieskiego.

W zdecydowanej większości przypadków daltonizm jest wadą wrodzoną, uwarunkowaną genetycznie. Znacznie rzadziej ma charakter nabyty i może pojawić się w wyniku choroby (np. cukrzycy, zaćmy, uszkodzenia nerwu wzrokowego) lub jako skutek uboczny przyjmowania niektórych leków.

Wokół daltonizmu narosło wiele mitów. Najpopularniejszy z nich mówi, że daltoniści widzą świat wyłącznie w odcieniach czerni i bieli. W rzeczywistości całkowita ślepota na barwy (achromatopsja) jest niezwykle rzadka. Większość osób z tą wadą po prostu myli niektóre kolory, najczęściej czerwony z zielonym.

Jakie są rodzaje daltonizmu?

Zaburzenia widzenia barw klasyfikuje się w zależności od tego, które czopki w siatkówce funkcjonują nieprawidłowo. Podstawowy podział obejmuje trzy główne typy:

• Protanopia i protanomalia: Problemy z rozpoznawaniem koloru czerwonego. W przypadku protanopii czopki odpowiedzialne za czerwień nie działają wcale, a w protanomalii działają słabiej. Osoby z tą wadą mylą czerwień z brązem, ciemną zielenią lub szarością.
• Deuteranopia i deuteranomalia: Problemy z rozpoznawaniem koloru zielonego. Jest to najczęstszy typ daltonizmu. Przy deuteranopii czopki “zielone” są nieaktywne, a przy deuteranomalii ich funkcja jest upośledzona. Zieleń jest mylona z odcieniami brązu, czerwieni lub kolorem żółtym.
• Tritanopia i tritanomalia: Zaburzenia w postrzeganiu koloru niebieskiego i żółtego. To najrzadszy rodzaj daltonizmu. Niebieski może być postrzegany jako zielony, a żółty jako odcień fioletu lub szarości.

Jak dziedziczy się daltonizm?

Mechanizm dziedziczenia najczęstszych form daltonizmu (zaburzenia widzenia czerwono-zielonego) jest ściśle związany z genetyką i płcią. Gen warunkujący rozpoznawanie tych barw znajduje się na chromosomie X.

• Mężczyźni, posiadający jeden chromosom X i jeden Y (XY), odziedziczą daltonizm, jeśli ich jedyny chromosom X będzie zawierał wadliwy gen.
• Kobiety, posiadające dwa chromosomy X (XX), zachorują tylko wtedy, gdy oba chromosomy będą miały wadliwy gen. Jeśli tylko jeden z nich jest uszkodzony, kobieta staje się nosicielką – sama widzi kolory prawidłowo, ale może przekazać wadliwy gen swojemu potomstwu.

Z tego powodu daltonizm występuje znacznie częściej u mężczyzn (ok. 8% populacji) niż u kobiet (ok. 0,5%).

Jak widzą świat daltoniści?

Opisanie świata widzianego oczami daltonisty jest trudne, ale dzięki symulacjom komputerowym możemy to sobie częściowo wyobrazić. Osoba z najczęstszym typem daltonizmu nie widzi świata bez czerwieni czy zieleni, ale raczej postrzega te kolory jako stonowane, wyblakłe i często niemożliwe do odróżnienia od siebie.

Na przykład czerwone jabłka na zielonym drzewie mogą zlewać się w jedną, brązowawą masę. Kolorowe wykresy, mapy czy nawet sygnalizacja świetlna stają się trudne do zinterpretowania. Zamiast żywych barw, paleta kolorów daltonisty jest znacznie uboższa i opiera się głównie na odcieniach żółtego, niebieskiego i szarości.

Jak rozpoznać daltonizm u dziecka i dorosłego?

U dorosłych daltonizm jest zwykle już zdiagnozowany, ale u dzieci pierwsze objawy mogą być trudne do wychwycenia. Rodzice i nauczyciele powinni zwrócić uwagę na pewne sygnały.

Objawy daltonizmu u dziecka:

• Używanie “dziwnych” kolorów w rysunkach (np. fioletowa trawa, brązowe słońce).
• Problemy z nauką i nazywaniem kolorów, mimo wielokrotnych prób.
• Trudności w zadaniach wymagających sortowania przedmiotów według barw.
• Kłopoty z odczytywaniem informacji z kolorowych tablic edukacyjnych.

Jeśli dziecko notorycznie myli kolory, warto skonsultować to z okulistą. Zaburzenia rozpoznawania barw nie są powodem do niepokoju, ale wczesna diagnoza pozwala lepiej zrozumieć potrzeby dziecka i dostosować do nich metody nauki.

Jak wygląda diagnostyka i testy na daltonizm?

Diagnostyka daltonizmu jest szybka, bezbolesna i bardzo dokładna. Najpopularniejszym narzędziem są tablice Ishihary. Są to specjalne plansze wypełnione kolorowymi kropkami, które tworzą cyfry, litery lub kształty. Osoba z prawidłowym widzeniem bez trudu je odczyta, natomiast daltonista zobaczy inną liczbę lub nie dostrzeże jej wcale.

Inne metody diagnostyczne to m.in. test Farnswortha-Munsella, w którym pacjent ma za zadanie ułożyć barwne klocki w odpowiedniej kolejności tonalnej, oraz anomaloskop, precyzyjne urządzenie do oceny stopnia zaburzenia widzenia barw. Badania na daltonizm można wykonać w każdym profesjonalnym gabinecie okulistycznym.

Czy daltonizm można leczyć lub korygować?

Wrodzony daltonizm jest wadą genetyczną i na chwilę obecną nie ma metody jego całkowitego wyleczenia. Nauka nieustannie się rozwija, a terapia genowa daje pewne nadzieje na przyszłość, jednak obecnie nie jest to standardowa procedura.

Możliwe jest jednak wsparcie i częściowa korekcja daltonizmu. Dostępne są:

• Specjalne okulary i soczewki kontaktowe dla daltonistów: Wyposażone są w filtry, które wzmacniają kontrast między mylonymi kolorami (np. czerwonym i zielonym). Nie przywracają one pełnego spektrum barw, ale mogą znacznie ułatwić ich rozróżnianie i poprawić komfort życia.
• Aplikacje na smartfony i programy komputerowe: Pomagają w identyfikacji kolorów w czasie rzeczywistym (wskazując np. na nazwę barwy, na którą skierowany jest aparat) lub dostosowują wyświetlanie obrazu na ekranie do potrzeb osoby z daltonizmem.

Chociaż daltonizm stanowi pewne wyzwanie w codziennym życiu, dzięki nowoczesnym technologiom i rosnącej świadomości społecznej, osoby z tą wadą mogą w pełni normalnie funkcjonować.